Beleidsadvies magneetvelden van het elektriciteitsnetwerk?

Voor magneetvelden van het elektriciteitsnetwerk geldt in Nederland een beleidsadvies van de rijksoverheid, dat ook wel ‘voorzorgbeleid magneetvelden’ wordt genoemd. Het beleidsadvies is op 21 april 2023 aan het bevoegd gezag ruimtelijke ordening (gemeenten, provincies en Rijk) en netbeheerders voor de elektriciteit gestuurd en is een herijking van een eerder advies uit 2005. Het beleidsadvies is erop gericht om, zo veel als redelijkerwijs mogelijk is, te voorkomen dat mensen (volwassen en kinderen) langdurig worden blootgesteld aan magneetvelden, die afkomstig zijn van de elektriciteitsinfrastructuur. Het nieuwe beleid is van kracht vanaf 1 oktober 2023.

In het beleidsadvies staat dat de netbeheerder technische maatregelen (‘bronmaatregelen’) treft bij onderdelen van het elektriciteitsnetwerk: bovengrondse hoogspanningslijnen, ondergrondse hoogspanningskabels, hoogspanningsstations en transformatorhuisjes. Deze bronmaatregelen worden genomen bij de aanleg van nieuwe netcomponenten of bij wijzigingen aan bestaande netcomponenten. Op deze manier wordt de blootstelling van omwonenden aan magneetvelden van deze bronnen verminderd.

De rijksoverheid hanteert al sinds 2005 een voorzorgbeleid voor magneetvelden. Aanvankelijk gold dit alleen voor bovengrondse hoogspanningslijnen. Het advies aan gemeenten, provincies en netbeheerder was destijds: “om bij de vaststelling van streek- en bestemmingsplannen en van de tracés van bovengrondse hoogspanningslijnen, dan wel bij wijzigingen in bestaande plannen of van bestaande hoogspanningslijnen, zo veel als redelijkerwijs mogelijk is te vermijden dat er nieuwe situaties ontstaan waarbij kinderen langdurig verblijven in het gebied rond bovengrondse hoogspanningslijnen waar het magneetveld gemiddeld over een jaar hoger is dan 0,4 microtesla (de magneetveldzone).”

Plaatsen waar kinderen langdurig verblijven, zijn volgens dit advies uit 2005: woningen, scholen, crèches en kinderopvangplaatsen. In het huidige beleidsadvies van 2023 zijn gevoelige bestemmingen nu bestemmingen waar mensen, dus niet alleen kinderen, langdurig kunnen verblijven. Andere woonvormen waar mensen langdurig verblijven (zoals verpleeghuizen en instellingen voor mensen met een beperking) zijn nu ook gevoelige bestemmingen. Langdurig verblijf betekent hierbij een dagelijks verblijf gedurende minimaal een jaar met een verblijftijd van minimaal 14-18 uur per dag. De buitenruimte bij een woning (bv. tuin of erf) behoort in het herijkte voorzorgbeleid echter niet meer tot de gevoelige bestemming.

Voor nieuwe situaties bij bovengrondse hoogspanningslijnen gelden zowel bronmaatregelen als een magneetveldzone (afstandsmaatregel). Voor de andere netcomponenten gelden alleen de bronmaatregelen, geen afstandsmaatregel.

Wat was de aanleiding voor een voorzorgbeleid?

De oorspronkelijke aanleiding voor een voorzorgbeleid is dat in wetenschappelijk onderzoek aanwijzingen zijn gevonden dat kinderen die dichtbij bovengrondse hoogspanningslijnen wonen, mogelijk een hoger risico op leukemie hebben. Zij zouden mogelijk een tweemaal zo grote kans op leukemie hebben als andere kinderen. Het gaat om kinderen die wonen op plaatsen waar het magneetveld van een hoogspanningslijn gemiddeld over een jaar sterker is dan ongeveer 0,4 microtesla.

In Nederland krijgen jaarlijks ongeveer 135 kinderen leukemie (4 à 5 op de 100.000 kinderen krijgt leukemie). Ongeveer één leukemiegeval per twee jaar zou toe te schrijven kunnen zijn aan het wonen in de buurt van hoogspanningslijnen.

De aanleiding voor de herijking van het beleidsadvies die in 2023 is afgerond, was de aanbeveling van de Gezondheidsraad in 2018 om te overwegen het voorzorgbeleid uit te breiden naar andere bronnen van magneetvelden.

Oorzaak onzeker: ook toeval valt niet uit te sluiten

Wetenschappers hebben tot nu toe niet kunnen vaststellen dat de waargenomen gevallen van leukemie bij kinderen worden veroorzaakt door het magneetveld van hoogspanningslijnen. Leukemie kan ook worden veroorzaakt door andere factoren die samenhangen met de aanwezigheid van hoogspanningslijnen. Andere mogelijke verklaringen die in wetenschappelijke literatuur worden genoemd, zijn bijvoorbeeld metaaldeeltjes die loskomen van de kabels, verfdeeltjes van de masten of het gebruik van bestrijdingsmiddelen om vegetatiegroei onder de lijnen tegen te gaan. Verder onderzoek heeft niet duidelijk kunnen maken wat de daadwerkelijke oorzaak is van deze leukemiegevallen. Er kunnen ook meerdere oorzaken spelen en het hogere aantal leukemiegevallen kan ook op toeval berusten.

In 2018 stelde de Gezondheidsraad dat de bewijskracht voor een oorzakelijk verband tussen magneetvelden en leukemie bij kinderen groter is geworden. Ook vond de Gezondheidsraad aanwijzingen voor het mogelijk optreden van hersentumoren bij kinderen. De Gezondheidsraad adviseerde de staatsecretaris te overwegen het voorzorgbeleid voor hoogspanningslijnen uit te breiden naar andere bronnen van de elektriciteitsvoorziening.

In 2022 gaf de Gezondheidsraad aan dat leukemie mogelijk ook meer optreedt bij volwassenen die dichtbij hoogspanningslijnen wonen.

Welke redenering volgt de Nederlandse overheid?

In 2023 informeerde de minister voor Klimaat en Energie het bevoegd gezag ruimtelijke ordening (gemeenten, provincies en Rijk) en netbeheerders voor de elektriciteit over het herijkte voorzorgbeleid over magneetvelden van het elektriciteitsnetwerk. Samen met de minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening en de staatssecretaris voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft hij vastgesteld:
“… dat het wonen in de nabijheid van een bovengrondse hoogspanningslijn, een hoogspanningsstation, ondergrondse kabel of een transformatorhuisje verantwoord is, aangezien de gezondheidsrisico’s onzeker en laag zijn. Tegelijkertijd past het binnen het overkoepelende beleid voor het verantwoord omgaan met veiligheid en gezondheid in de energietransitie om de blootstelling aan magneetvelden, waar mogelijk en proportioneel, beperkt te houden”.

Het advies voor bovengrondse hoogspanningslijnen is nagenoeg hetzelfde gebleven als in het vorige beleidsadvies uit 2005. Daaraan is het advies aan netbeheerders toegevoegd om bij hoogspanningslijnen èn andere componenten van het elektriciteitsnetwerk technische maatregelen (‘bronmaatregelen’) te nemen die blootstelling van mensen aan magneetvelden beperken. Deze bronmaatregelen nemen de netbeheerders bij nieuwbouw of bij aanpassing van die netcomponenten. De bronmaatregelen kunnen volgens de minister de magneetvelden in sterkte verminderen, terwijl de ruimtelijke consequenties en kosten in verhouding zijn met het beoogde doel.

Hoe is het advies verder uitgewerkt?

Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) heeft diverse instrumenten ontwikkeld die behulpzaam zijn bij de uitvoering van het advies voor bovengrondse hoogspanningslijnen:

Een kaart van de bovengrondse hoogspanningslijnen met voor elke individuele hoogspanningslijn de rekenafstand. De rekenafstand is de afstand tot de hoogspanningslijn waarbinnen het Rijk adviseert om een berekening van de magneetveldzone uit te voeren. Deze afstand is een indicatie van de breedte van de magneetveldzone. In het huidige voorzorgbeleid is de term ‘indicatieve magneetveldzone’ komen te vervallen;
Een handreiking waarmee de breedte van de magneetveldzone van een specifieke bovengrondse hoogspanningslijn kan worden berekend. Door de herijking is berekeningsmethode in de handreiking eenvoudiger geworden;
Een lijst met adviesbureaus waarvan bekend is dat ze ervaring hebben met magneetveldzone-berekeningen volgens de RIVM-handreiking.

Omdat het voorzorgbeleid een advies aan bevoegd gezag en netbeheerders is, zijn zij niet verplicht om de instrumenten te gebruiken die het RIVM heeft ontwikkeld.

Voor de andere netcomponenten dan bovengrondse hoogspanningslijnen heeft de rijksoverheid besloten géén afstanden ten opzichte van gevoelige bestemmingen te adviseren. Dat betekent dat er ook geen magneetveldzone bij deze netcomponenten bepaald wordt.
De bronmaatregelen voor hoogspanningslijnen én de andere netcomponenten zijn vastgelegd in een Convenant bronmaatregelen magneetvelden, ondertekend door de minister en door Netbeheer Nederland. Deze bronmaatregelen gelden voor nieuwe netcomponenten en veranderingen aan bestaande netcomponenten. Bestaande netcomponenten worden, behalve bij verandering op initiatief van de netbeheerder, ongemoeid gelaten, tenzij het bevoegd gezag hiertoe verzoekt en bereid is de kosten van aanpassingen te dragen.

Zijn gemeenten en netbeheerders verplicht om het beleidsadvies toe te passen?

Gemeenten, provincies, Rijk en netbeheerders zijn niet verplicht om het beleidsadvies toe te passen. Ze kunnen hiervan afwijken, maar behoren daar wel een reden voor aan te geven. Het is de verantwoordelijkheid van de netbeheerder om per situatie te beoordelen of een bepaalde bronmaatregel daadwerkelijk kan worden toegepast. Het staat een partij echter altijd vrij om een second opinion hierover op te vragen bij bijvoorbeeld een technisch adviesbureau. Uiteindelijk kan een rechter deze beslissing toetsen als iemand een rechtszaak tegen deze beslissing begint. Er zijn praktijkvoorbeelden bekend waarin (tijdelijk) woningen binnen de magneetveldzone zijn of worden toegelaten.

Waarom gelden er bij hoogspanningslijnen afstanden en bij andere netcomponenten niet?

Voor bovengrondse hoogspanningslijnen kan een magneetveldzone worden berekend. Voor de andere netcomponenten is het lastiger om de sterkte van magneetvelden te berekenen, en is er ook geen berekeningsmethode afgesproken. De minister adviseert om geen berekeningen te (laten) doen:
“Ook zonder de magneetveldzone te berekenen, kan er, indien gewenst, een bepaalde afstand gecreëerd worden tussen netcomponenten en gevoelige bestemmingen. Dit door te kijken wat er in een specifieke situatie ruimtelijk mogelijk is.”

De minister van Klimaat en Energie geeft aan dat hiervoor gekozen is omdat de aanwijzingen voor leukemie alleen zijn gevonden bij bovengrondse hoogspanningslijnen en er geen oorzakelijk verband is gevonden. Ook is het berekenen van de magneetveldzone bij bovengrondse hoogspanningslijnen al sinds 2005 gebruikelijk. En betrokkenen zijn eraan gewend dat er een magneetveldzone uitgerekend wordt bij bovengrondse hoogspanningslijnen en zij hebben positieve ervaring met deze werkwijze. Afschaffing van deze werkwijze kan tot onrust en onzekerheid leiden en daarmee tot vertraging van projecten.

Is de gemeente verplicht om nieuwe bewoners te informeren over de mogelijke risicos van hoogspanningslijnen?

De gemeente heeft een algemene zorgplicht en daarin past het informeren van nieuwe bewoners over de mogelijke risico’s van bovengrondse hoogspanningslijnen en andere infrastructuur of het verantwoorden waarom er geen risico’s zijn. Maar vanwege het advieskarakter van het rijksbeleid is de gemeente hiertoe niet verplicht.

Lees meer over:

Het inmiddels vervallen voorgaande voorzorgbeleid voor bovengrondse hoogspanningslijnen:

Wat is het beleidsadvies over magneetvelden van het elektriciteitsnetwerk?