Symposium Digitalisering en Energietransitie

Op 29 november 2023 organiseerde het Kennisplatform Elektromagnetische Velden en Gezondheid een symposium gewijd aan de relatie tussen gezondheid en de in rap tempo voortgaande digitalisering en de energietransitie van de maatschappij. Diezelfde maatschappij zoekt op verschillende manieren het gesprek met de wetenschap, en andersom. De wetenschap vermaatschappelijkt, en de maatschappij verwetenschappelijkt. Tijdens het symposium gaven sprekers hun kijk op de inhoud en vorm van het gesprek tussen maatschappij en wetenschap, rondom de beide transities (digitalisering, energie). Hieronder staat een verslag met een aantal opvallende punten uit de verschillende presentaties en de discussie die daarop altijd volgde. De presentaties van de verschillende sprekers zijn eveneens terug te vinden onderaan deze pagina.

Welkom door Ton Rombouts, voorzitter van Bestuur van het Kennisplatform en inleiding door de dagvoorzitters en gespreksleiders, Erik Fledderus en Fred Woudenberg, voorzitters van Wetenschapsforum en Communicatieforum van het Kennisplatform, respectievelijk.

Eppo is directeur van het unieke Nederlandse Instituut voor Beeld & Geluid. Zijn leven lang is hij bezig om een duurzame verbinding te leggen tussen mensen en technologie, waarbij die mens voorop staat.

Eppo nam ons in zijn presentatie mee in een inspirerende achtbaan van beeld en geluid over nut en noodzaak van de verbinding tussen maatschappij en wetenschap (de tussenruimte) in een digitaliserende wereld.
Voorbeelden van tussenruimten zijn voor hem wandelgangen, bibliotheken en archieven. Ontmoetingsplaatsen waar iedereen zich prettig voelt en met goede techniek. In die tussenruimte mogen we leren van de signalen van anderen en anders denkenden, verbaal en non-verbaal, waarbij je niet je eigen idee oplegt. De omgeving is daarbij sterk veranderd door de digitalisering: we leven niet mèt media maar ìn media. Digitale nieuwsvoorziening is essentieel en betrouwbaarheid van nieuws is een belangrijk issue. Ook AI is in opkomst. Dit alles biedt mogelijkheden (bijvoorbeeld Top 2000 café, nationale acties bij rampen), maar brengt ook verantwoordelijkheden met zich mee (meenemen van laaggeletterden, digihulplijn). Hoe gebruiken we al die techniek in een tussenruimte?
Tussenruimten nemen steeds meer je vrije tijd in beslag, door digitalisering. In een tussenruimte ga je het gesprek aan en schud je elkaar de hand.

Vraag: de tussenruimte in jouw presentatie is redelijk duidelijk, maar wat zijn de muurtjes?
Antwoord: dat zijn de mensen op wie je bouwt, uit je netwerk. De overheid financiert tijdelijk en trekt dan de handen ervan af; hoe vertel je dat aan mensen die nauwelijks rond kunnen komen, die bijvoorbeeld geen huis hebben? De muurtjes zijn de mensen die doorgaan als bijvoorbeeld de financiering stopt en hun netwerk proberen aan te wenden.

Medy is voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken en ervaringsdeskundig elektrogevoelige. Zij stelt de vraag centraal of elektrogevoeligen een waardevolle bron zijn voor scherpe, oplossingsgerichte vraagstellingen voor onderzoek naar mogelijke schadelijke gevolgen in den brede. De klachten die elektrogevoeligen hebben, zijn geen unieke klachten. Integendeel, het zijn bredere en steeds vaker voorkomende klachten, zoals (onverklaarbare) gevoelens van stress, depressie, slapeloosheid, vermoeidheid, etc. Kunnen deze klachten stralingsgerelateerd zijn bij een veel grotere groep mensen, zonder dat we dat weten? Elektrogevoeligen hebben de oorzaak van de klachten kunnen verbinden aan stralingsbelasting en dus iets kunnen doen om de klachten te verlichten en de schade te beperken. Stel dat we onderzoeksvragen starten vanuit de meest voorkomende klachten bij elektrogevoeligheid? Welke nieuwe onderzoeksvragen zouden daardoor ontstaan en welke antwoorden en oplossingen gaan we mogelijk vinden?

Medy’s verhaal en presentatie geven haar persoonlijke verhaal en ervaring over elektrogevoeligheid weer. Ze kwam er in 2017 na fysieke en mentale klachten achter dat ze elektrogevoelig is. In haar presentatie benadrukt zij:

• Mensen met EHS zijn de kanarie in de kolenmijn. Misschien zijn mensen met EHS ‘the lucky ones’, omdat zij zich nu al beschermen tegen straling. Het is nog niet bekend wat de langetermijneffecten zijn van straling en ook wat de effecten zijn van de stapeling door steeds meer apparaten in en om ons huis en onze werkplek die straling produceren.
• Better be safe than sorry: normen en afschermen. Zij pleit voor simpele oplossingen: probeer het eens uit door bijv. de wifi uit te zetten. Zij vraagt zich af waarom het zo moeilijk is om EHS serieus te nemen. Informeer de samenleving over EHS.
• Belangrijk: het apparaat moet ‘uit’ kunnen (ook de wifi en de bluetooth moeten eenvoudig kunnen worden uitgeschakeld).

Opmerking uit de zaal: verspreidt u a.u.b. vooral het woord.
Antwoord: doe ik altijd in mijn netwerk, zowel privé als zakelijk.
De gespreksleider benadrukt dat het Kennisplatform geen positie inneemt, maar wel informatie en handelingsperspectieven biedt.
Vraag: bedankt, dat je dit verhaal wilt vertellen, gezien alle ellende van mensen met EHS en hun gezin. Ook dank aan het Kennisplatform dat de mogelijkheid heeft gegeven om dit verhaal te laten vertellen.
Antwoord: goed dat het in gesprekken hierover mag gaan.
Vraag: hoe moeten we dit verhaal en een nul-energie-woning plaatsen in deze wereld van steeds snellere digitalisering en energietransitie? Wat is de oplossing?
Antwoord: de samenleving moet bewuster worden. We mogen overwegen dat het schadelijk is: better safe than sorry. Wend vooral laagdrempelige oplossingen aan, bijvoorbeeld al bij de bouw van een huis. Roepen dat alle zendmasten weg moeten heeft geen zin.

Gemma is senior projectmanager Elektriciteitsvoorziening Amsterdam (EVA). Tristan is senior projectleider (EVA), ontwikkeling van elektriciteitsstations.
In 2050 is de vraag naar elektriciteit in Amsterdam circa 3 keer hoger dan nu. Daarom moet de komende jaren een grote hoeveelheid aan elektriciteitsstations, kabels en elektriciteitshuisjes bijgebouwd worden, ook in de dichtbebouwde wijken van Amsterdam. Dit leidt tot onrust bij omwonenden, die zich zorgen maken over deze ontwikkelingen. In deze presentatie vertellen Tristan en Gemma wat er speelt en hoe de gemeente Amsterdam hiermee om gaat.

De verwachte toename in elektriciteitsbehoefte in Amsterdam betekent kilometers aan kabels, nieuwbouw van 30 hoogspanningsstations en 3600 middenspanningsruimtes vóór 2032.Dit geeft niet alleen toename van EMV, maar ook van geluid (zoemende installaties).
Vraag van Gemma aan de zaal: stel op 10 meter van je huis wordt een elektriciteitsstation gebouwd. Hoe voel je je en welke vragen zou je stellen op de bewonersavond?
Antwoord uit de zaal: gelijk verhuizen.
Antwoord uit de zaal: op 10 meter afstand is de straling van zo’n station lager dan in het gemiddelde woonhuis.

Communicatie door de Gemeente Amsterdam zorgt voor inzichtelijkheid waardoor onrust, wantrouwen en frustratie dalen. Ook door bekend te maken hoe de gemeente invulling geeft aan het voorzorgbeleid van de rijksoverheid. Hierbij lukt het bijna altijd om oplossingen te vinden bij de vragen en zorgen die mensen hebben.

Vraag van de gespreksleider aan RIVM: de rekenmethode die door het RIVM (in opdracht van de rijksoverheid) is opgesteld voor magneetveldzones van hoogspanningslijnen is niet geschikt voor de nieuwe bronnen in Amsterdam.
Antwoord RIVM: RIVM maakt geen beleid, maar we kunnen wel in gesprek gaan met opdrachtgevers en vragen voor begrip.
Antwoord RIVM: neem dan direct de bronmaatregelen van het voorzorgbeleid in acht, die gelden voor al deze bronnen.
Reactie Gemma: dit leverde een enorm ingewikkeld gesprek op met de netbeheerders.
Reactie uit de zaal: met berekenen verander je niets, je hebt dan alleen inzicht. Bij toepassing van de bronmaatregelen, is de kans dat de velden in huizen klein zijn en dat je afdoende hebt gehandeld.
Reactie gespreksleider: er is dan nog altijd een magneetveld in de betreffende huizen. De berekeningen geven de omwonenden bevestiging en rust.
Reactie Gemma: het bleek heel belangrijk om aan te geven waar het veld is en hoe sterk, dus goede en eerlijke communicatie.
Reactie Tristan: in dit project is de Gemeente Amsterdam niet met het eigen verhaal gekomen, maar heeft omwonenden de ruimte gegeven. Omwonenden waren erg ongerust en maakten zich zorgen. Direct aan het begin al heel concrete informatie geven zorgt voor begrip en een afname van de zorgen en ongerustheid.
Opmerking uit de zaal: bij toetsen aan 50 hertz worden andere frequenties niet meegenomen, je loopt dan achter de feiten aan.
Opmerking uit de zaal: heel veel stoffen hebben een verband met gezondheidsrisico’s. Keer op keer wordt het probleem genegeerd. Pas na een tijd wordt door de overheid geaccepteerd dat er mogelijk een probleem is, en uiteindelijk blijkt dat we naar veel lagere normen moeten. Zo wordt er over EMV altijd gezegd dat er geen gezondheidsrisico is, alleen voor de magneetvelden.
Reactie gespreksleider: er wordt rekening gehouden met risico’s voor volwassenen. 0,4 microtesla is de huidige voorzorgwaarde. Een verdere vorm van voorzorg wordt simpelweg op dit moment niet betracht. Dus we toetsen aan 0,4 microtesla. Praten over absolute veiligheid en zekerheid is niet het doel, dat is niet reëel. Transparante belangen zijn belangrijk. Op dit moment is van belang dat er resultaten van metingen zijn, plus dat afwegingen worden gemaakt op basis van inzichten en welke prijs we bereid zijn te betalen voor een bepaalde mate van onzekerheid. Het is een taak van bestuurders om deze afwegingen te maken. Het Kennisplatform inzichtelijk maken welke belangen je kunt afwegen.
Opmerking uit de zaal: we hebben de neiging te focussen op de voordelen en de nadelen weg te moffelen totdat dat niet langer kan.
Reactie gespreksleider: het Kennisplatform is er voor elkaar scherp te houden en goed te kijken naar de handelingsperspectieven en afwegingen.
Vraag uit de zaal: is bij het Uilenburg station ook de optie meegenomen om de woningen te slopen?
Antwoord Gemma: verplaatsen van gebouwen is een optie om een veilige woonomgeving te maken. Daarnaast is voortschrijdend inzicht belangrijk.
Opmerking uit de zaal: bewoners worden niet geïnformeerd. In het voortraject moeten al een aantal opties worden meegenomen.
Reactie Gemma: sinds het gesprek met de omwonenden, worden allerlei opties meegenomen, zelfs om het onderstation òp het gemeentehuis te zetten. Het is echter van groot belang dat deze onderstations worden gebouwd.

Prof. dr. V.A.J. (Valerie) Frissen is directeur van het SIDN fonds. Dit fonds is in het leven geroepen door SIDN, de organisatie achter het .nl domein. Het fonds ondersteunt projecten die bijdragen aan een sterk, open en vrij internet voor iedereen. Valerie is daarnaast als bijzonder hoogleraar Digital Technologies & Social Change verbonden aan de Universiteit Leiden, waar zij zich richt op ‘responsible innovation’ en ‘governance & regulation of digital technologies’.

Het “maatschappelijk middenveld” is een oude term die inhield: het midden tussen staat, markt en privésfeer. Van oudsher was hier een groot zelforganiserend vermogen. Deze ruimte wordt nauwer doordat we ons verdergaand baseren op data. Instituties neigen steeds meer naar de overheid: geïnstitutionaliseerde verbanden. Van belang is daarom ‘bruggen bouwen’, contact te leggen met anders denkenden. De maatschappij heeft weinig fiducie in klassieke beleidsbeïnvloeding, inspraak en participatie.
Het middenveld organiseert zich veel makkelijker door nieuwe technologieën. Voorbeelden zijn: energiecoöperaties, buurthuizen, vrijwilligersorganisatie, crowd funding; dit zijn veelal kleinschalige initiatieven. De burger wordt mondiger en er ontstaan virtuele gemeenschappen. Daarbij wordt wetenschap steeds vaker ter verantwoording geroepen. Digitalisering speelt hierin een belangrijke rol. Wat ontstaat is een vrij ernstig pessimistische kijk.

Vraag: ben je ooit iets tegengekomen in de wereld van EMV en EHS?
Antwoord: nee, maar SIDN kan ook hier een rol spelen.
Reactie uit de zaal: elektrogevoeligen zien de gezondheidsgevolgen van EMV anders dan de meeste mensen, maar ze zien het niet fout. Wie bepaalt wat desinformatie is? De overheid heeft diverse dingen geschrapt die uiteindelijk waarheid bleken.
Reactie uit de zaal: kijk naar de cijfers van de geluidsmetingen van Schiphol, waarbij de cijfers door Schiphol en de overheid werden aangeleverd. Omwonenden geloofden dat niet, organiseerden zichzelf en deden metingen waaruit andere waarden kwamen.
Antwoord: SIDN ziet dit niet als in één type waarheid worden gezogen door een algoritme. Het gaat om diversiteit, perspectieven en transparantie. Plus niet alleen je eigen bubbel horen en zien. Informatie, welke dan ook, is altijd interessant en bruikbaar, voor alle partijen.
Reactie gespreksleider: als iemand zegt “Covid wordt verspreid door 5G-antennes”, is dat dan een complottheorie of waarheid? Van dat soort informatie neemt het Kennisplatform afstand.
Antwoord: baseer je bijvoorbeeld op de kracht van patiëntenorganisaties, die informatie van patiënten koppelen aan hun medische kennis. Dat bleek waardevolle informatie voor andere patiënten met dezelfde aandoening.
Reactie gespreksleider: ervaringen van elektrogevoeligen worden door het Kennisplatform niet in twijfel getrokken.
Opmerking uit de zaal: digitalisering hoeft niet altijd draadloos te zijn, maar kan ook met een computer die aan een kabel zit.
Antwoord: dat klopt.
Opmerking gespreksleider: public spaces zijn prachtig voor Beeld & Geluid èn voor SIDN.
Reactie Eppo: Public Spaces dat zijn de publieke ruimten op het www. Die worden ingenomen door big tech companies. Maar die publieke ruimte kunnen we ook zelf weer innemen door je te organiseren. Het is echter ingewikkeld om dat te organiseren.
Reactie Valerie: met inkoop kun je macht uitoefenen en eisen stellen met wat aan/in jouw domein wordt gedaan en investeren in alternatieven. Dit moet nog worden door-ontwikkeld. Wellicht wordt dat nooit zo groot als de big techs.
Reactie Eppo: ‘conversation’ i= populair & content = what we talk about. Het gesprek aangaan is waar het om gaat. Daarmee komen we vooruit. Met elkaar tijd en moeite steken aan het gesprek.
Reactie Valerie: tegenmacht vanuit de samenleving is belangrijk.

Prof. dr. ir. P.P.C.C. (Peter-Paul) Verbeek is rector magnificus en lid van het College van Bestuur van de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast is hij hoogleraar Filosofie en Ethiek van Wetenschap en Technologie in een Veranderende Wereld aan de UvA. Rode draad in het onderzoek en werk van Peter-Paul is de relatie tussen mens en technologie, bekeken vanuit ethisch oogpunt. Tijdens zijn inaugurele rede als rector begin 2023 introduceerde hij onder andere het onderwerp ‘tussenruimte’, en pleitte hiermee voor meer ruimte voor het constructieve gesprek tussen wetenschap en maatschappij. Op dit symposium spreekt hij als wetenschapper.

Peter-Paul bespreekt het begrip tussenruimte: “De maatschappelijke universiteit in de 21e eeuw”. De wetenschappelijke universiteit is terrein aan het verliezen. We mogen op een nieuwe manier uitvinden hoe wetenschap in de maatschappij kan leven. Iemand die een Wappie wordt genoemd, wordt door die term bij voorbaat al uitgesloten van de discussie. Digitalisering, bijvoorbeeld Artificial Intelligence: is ontwrichtend, ook voor de wetenschapper. En is dat erg? Of kunnen we er ons voordeel mee doen? Dat geeft nieuwe context.
Transdisciplinariteit is geen monopolie meer van universiteiten: wetenschap zit in de context van de maatschappij. Er worden andere eisen gesteld aan de universiteit en zijn rol: vermaatschappelijking van de wetenschap en verwetenschappelijking van de maatschappij. Een voorbeeld: citizen science is inzet vanuit de maatschappij die wordt meegenomen in de wetenschap. Daar is EHS zeer geschikt voor; de ervaring van elektrogevoeligen kunnen we gebruiken. Dat vraagt iets van de organisatie van de wetenschap. Hoe kunnen we een plek organiseren waar maatschappij en wetenschap elkaar kunnen vinden? Dit vereist ook academische vrijheid, ethiek en verantwoordelijkheidszin. Dit is het besef dat je als wetenschapper verantwoordelijkheid hebt, niet alleen kennis de maatschappij in kieperen maar ook die kennis bruikbaar maken voor de maatschappij. Dit vraagt ook vertrouwen van de maatschappij dat de wetenschap nooit de onwankelbare waarheid is. De wetenschap blijft steeds vragen stellen en onderzoek doen; hierdoor ontstaat voortschrijdend inzicht.
Academische vrijheid wordt moeilijker met vermaatschappelijking van de wetenschap. Academische vrijheid moet dus worden beschermd om veilig te kunnen discussiëren. En als wetenschapper moet je ertegen kunnen om dingen te horen die je moeilijk en niet leuk vindt, dingen die schuren. Wetenschap heeft een open houding nodig; wetenschappers twijfelen altijd, en moeten altijd open staan voor een ander zicht/standpunt.
De maatschappij zal zich echter ook moeten houden aan deze spelregels. De wetenschap moet de verantwoordelijkheid nemen voor de impact van de kennis die de wereld in wordt gebracht.

Reactie uit de zaal: dit klinkt mooi, geredeneerd vanuit de wetenschap die aan de goede kant staat. Vragensteller noemt een voorbeeld van een uitgebracht rapport, waarop al snel 2-3 rapporten verschenen die dit rapport bestreden. De reactie van de leidinggevende was: dan heb je het goed gedaan. Want er komt reactie. De leidinggevende zei ook dat die rapporten niet erg goed waren. Gemeenten krijgen voortdurend reacties van mensen die zeggen andere informatie te hebben. De vragensteller is dan erg blij met het Kennisplatform dat het verhaal in perspectief kan plaatsen. Kwaliteit van informatie op het internet is lang niet optimaal.
Reactie Peter-Paul: jouw voorbeeld geeft duidelijk aan dat die twee velden (politiek en wetenschap) elkaar echt raken. Het Kennisplatform is een platform van ontmoeten en dat is wat we nodig hebben; een plek waar we de wetenschap op de pijnbank kunnen leggen. De manier waarop wetenschap is uitgevoerd ook toetsen. Je puur op de wetenschap baseren is ook niet goed. Wetenschap is niet DE bron van DE waarheid maar de zoektocht NAAR de waarheid. Onzekerheid hoort bij het feit dat beleid zich baseert op wetenschap.
Opmerking gespreksleider: groepen wetenschappers staan soms tegenover elkaar. De neiging is dan om naar een commissie te gaan om een wetenschappelijk oordeel te vellen. Dan gaat de discussie al gauw over wie in die commissie zitten en door wie zij worden betaald en dat die commissie daardoor wel of niet betrouwbaar is.
Reactie Peter-Paul: als je er zo naar gaat kijken, waarbij wie er meedoet bepaalt wat eruit komt, zit je in de verkeerde hoek. We doen als wetenschapper mee aan een wetenschappelijk debat.
Reactie gespreksleider: eerlijk zijn over je eigen wetenschappelijke bias is net zo belangrijk als luisteren naar wat de ander zegt.
Reactie Peter-Paul: je stem laat zien waar je vandaan komt. Met de ambitie om samen op te trekken ten gunste van de samenleving.
Vraag gespreksleider: wie organiseert zo’n tussenruimte? Moet de wetenschap dat faciliteren?
Antwoord Peter-Paul: zeker. Dit hoort allemaal bij het zoekproces, ook van mijzelf. Maatschappelijke velden kunnen een bijdrage leveren aan de maatschappelijke discussie. Dit is allemaal in ontwikkeling. De bedoeling van de UvA is om dit op te bouwen.
Vraag uit de zaal: is de wetenschap niet te veel neergezet als de twijfelaar, alsmaar doorgaand, en uitvinden van nieuwe inzichten? Het is niet alleen maar ontmoeting, technologie legt ook op. Hoe ga je daarmee om?
Antwoord Peter-Paul: de wetenschap mag de maatschappij laten meekijken onder de motorkap. Uit de wetenschappelijke kennis komt ongelooflijk veel voort wat (heel) veel invloed kan hebben op de maatschappij. Het is niet mijn bedoeling om de wetenschap de depolitiseren. Mainstream benaderingen mogen worden uitgedaagd.
Opmerking uit de zaal: toen ik zelf in de Covid-tijd het wetenschappelijke proces wilde uitleggen was de agressie vanuit de maatschappij heel ernstig, ik word daar zelf nog steeds boos van. Het is daarom moeilijk om jouw pleidooi te accepteren.
Reactie Peter-Paul: die kant is er inderdaad ook. Agressie komt vaak voort uit wantrouwen. Deze mensen willen niet meer meedoen aan het open gesprek. Ook de activisten in de maatschappij moeten de moed hebben om in openheid het gesprek aan te gaan en vertrouwen hebben in het rationele gesprek. Als je dat van de wetenschap niet wilt vertrouwen, kun je het gesprek niet meer aangaan.

Dit symposium is een poging van het Kennisplatform om bij te dragen aan het met elkaar in gesprek gaan. Een opmaat geven voor een nieuwe fase en een nieuwe wijze van werken. De aanwezigen worden uitgenodigd aan te geven wat je vandaag als positief hebt ervaren en wat anders zou kunnen. Kom daarom ook in maart 2024 naar de Klankbordgroep-bijeenkomst om aan te geven hoe je hiernaar hebt geluisterd.
En voorts hartelijk dank voor je aanwezigheid en je bijdrage vandaag.

Presentatie M. van der Laan
Presentatie G. Nust en T. Simon
Presentatie V. Frissen (wordt later toegevoegd)
Presentatie P.P. Verbeek